Zaburzenia afektywne dwubiegunowe to jedno z najpoważniejszych i jednocześnie najbardziej niejednoznacznie postrzeganych schorzeń psychicznych. Pomimo rosnącej świadomości społecznej na temat zdrowia psychicznego, wiele mitów, nieporozumień i uproszczeń wciąż utrudnia zrozumienie tej choroby zarówno pacjentom, jak i ich bliskim oraz społeczeństwu. Kluczowe jest spojrzenie na zaburzenia afektywne dwubiegunowe nie tylko przez pryzmat objawów, lecz także przez kontekst funkcjonowania człowieka w otoczeniu, mechanizmy neurobiologiczne, procesy psychospołeczne, możliwości terapeutyczne i codzienne wyzwania, z jakimi mierzą się osoby dotknięte tymi zaburzeniami.

Charakterystyka zaburzeń afektywnych dwubiegunowych – diagnoza i obraz kliniczny

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe (ang. bipolar disorder, BD) definiuje się jako przewlekłą, nawracającą chorobę psychiczną charakteryzującą się występowaniem naprzemiennych epizodów manii lub hipomanii oraz depresji, rozdzielonych okresami względnej równowagi nastroju. W klasyfikacjach medycznych wyróżnia się kilka typów zaburzeń dwubiegunowych, w tym typ I, charakteryzujący się obecnością przynajmniej jednego pełnoobjawowego epizodu maniakalnego (często z epizodami depresji), oraz typ II, gdzie dominują nawracające epizody depresyjne oraz przynajmniej jeden epizod hipomanii. Cechą charakterystyczną BD jest zmienność przebiegu, indywidualna ekspresja oraz różna długość i nasilenie objawów w poszczególnych fazach.

Diagnoza opiera się na szczegółowym wywiadzie psychiatrycznym, ocenie historii objawów, występowaniu epizodów maniakalnych i depresyjnych oraz wykluczeniu innych przyczyn zaburzeń nastroju (np. związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, chorobami somatycznymi, schorzeniami organicznymi mózgu). Diagnostyka jest często złożona ze względu na to, że zaburzenia dwubiegunowe mogą przez długi czas przypominać “czystą” depresję, zwłaszcza we wczesnych fazach rozwoju choroby. W praktyce klinicznej istotną rolę odgrywa obserwacja przebiegu objawów w czasie, uwzględnienie informacji od osób bliskich pacjenta oraz zastosowanie wystandaryzowanych narzędzi diagnostycznych i skali oceny nastroju.

Stan maniakalny charakteryzuje się wyraźnym, często euforycznym lub drażliwym podwyższeniem nastroju, wzmożoną energią, przyspieszeniem toku myślenia, gadatliwością, zmniejszoną potrzebą snu, nadmierną pewnością siebie, impulsywnością oraz skłonnościami do podejmowania ryzykownych decyzji. Hipomania, będąca łagodniejszym wariantem manii, może pozostać niezauważona przez otoczenie lub, co bywa złudne, być postrzegana jako okres wzmożonej kreatywności czy efektywności. Faza depresyjna natomiast objawia się głębokim, przewlekłym obniżeniem nastroju, utratą zdolności odczuwania przyjemności, zaburzeniami snu i łaknienia, przewlekłym zmęczeniem oraz myślami samobójczymi. Przechodzenie z jednego stanu w drugi nie jest zawsze gwałtowne – u wielu pacjentów obserwuje się stany mieszane lub objawy subkliniczne, co dodatkowo utrudnia postawienie trafnej diagnozy.

Mity i rzeczywistość – co najczęściej mylnie sądzi się o chorobie

Zaburzenia dwubiegunowe są przyczyną wielu mitów i uprzedzeń funkcjonujących na poziomie społecznym. Pierwszym powszechnym nieporozumieniem jest utożsamianie tych zaburzeń z “huśtawkami nastrojów”, jakie każdy człowiek doświadcza na co dzień pod wpływem wydarzeń życiowych czy stresu. W rzeczywistości zmiany nastroju w przebiegu BD są zdecydowanie bardziej skrajne, przewlekłe i powiązane z dezorganizacją codziennego funkcjonowania, a po epizodach często pojawia się konieczność hospitalizacji oraz długotrwałego leczenia farmakologicznego i psychoterapeutycznego. Skutkiem bagatelizowania może być opóźnienie postawienia właściwej diagnozy, eskalacja objawów oraz zwiększone ryzyko powikłań, w tym samobójstw.

Kolejnym mitem jest przekonanie, że zaburzenia dwubiegunowe są związane wyłącznie z “szaleństwem” czy dezintegracją osobowości, co umacnia stygmatyzujące postawy wobec osób chorych, powodując ich izolację społeczną, trudności w realizacji ról rodzinnych i zawodowych oraz pogłębia poczucie niezrozumienia. Tymczasem, przy odpowiedniej terapii i wsparciu, wiele osób z BD prowadzi produktywne życie, skutecznie realizuje się zawodowo i społecznie, a ataki choroby stanowią okresowe, choć wymagające, trudności. W rzeczywistości, osoby zmagające się z BD mogą wykazywać ponadprzeciętną kreatywność, energię czy zdolności analityczne, zwłaszcza w fazach hipomanii – co z jednej strony może prowadzić do sukcesów, ale z drugiej do przeceniania swoich możliwości i dekompensacji.

Fałszywe jest również twierdzenie, że BD to schorzenie dotykające wyłącznie dorosłych. Badania kliniczne wykazują, że pierwsze objawy mogą pojawić się już w okresie adolescencji, a wczesne rozpoznanie i interwencja zwiększają szanse na poprawę przebiegu klinicznego i funkcjonowania społecznego. Nieuwzględnianie tej możliwości w praktyce lekarskiej i szkolnej prowadzi do szeregu błędów diagnostycznych, stygmatyzacji młodzieży oraz opóźnienia zastosowania właściwych metod leczenia. Warto bowiem pamiętać, że decyzje podejmowane przez osoby w fazie manii czy głębokiej depresji nie są wynikiem słabości charakteru, braku woli czy “złego wychowania”, lecz są konsekwencją zaburzeń neurobiologicznych i często trudnych do panowania procesów psychicznych.

Mechanizmy patofizjologiczne i czynniki ryzyka – złożoność genezy zaburzeń dwubiegunowych

Współczesna psychiatria podkreśla znaczenie współwystępowania wielu czynników ryzyka, zarówno genetycznych, jak i środowiskowych, które predysponują do rozwoju zaburzeń dwubiegunowych. Liczne badania rodzinne, bliźniacze oraz asocjacyjne sugerują istotne dziedziczenie podatności na BD – bliscy krewni pierwszego stopnia osoby chorej na BD mają kilkukrotnie zwiększone ryzyko wystąpienia choroby. Identyfikacja konkretnych genów ani mechanizmów molekularnych nie jest jednak jednoznaczna. Obecnie wskazuje się na poligeniczne, czyli wielogenowe, podłoże predyspozycji, obejmujące m.in. geny związane z metabolizmem neuroprzekaźników, funkcjonowaniem osi stresu czy plastycznością neuronalną.

Niezwykle istotnym czynnikiem jest także środowisko psychospołeczne – przewlekły stres, przeżycia traumatyczne, zaburzenia więzi w dzieciństwie oraz niekorzystne warunki życia mogą istotnie przyczyniać się do ujawnienia objawów u osób predysponowanych. Badania neuroobrazowe wykazują u niektórych pacjentów z BD zmiany w strukturze i funkcjonowaniu wybranych obszarów mózgu, takich jak kora przedczołowa, ciało migdałowate czy hipokamp, co sugeruje złożone zaburzenia regulacji nastroju, kontroli emocji i przewidywania konsekwencji. Na uwagę zasługuje również rola zaburzeń rytmów dobowych, snu i biologicznych czynników wywoławczych, np. nagłe zmiany w porach roku, czynniki hormonalne czy zmiany w ilości światła.

W praktyce klinicznej obserwuje się także współistnienie innych zaburzeń psychicznych u chorych z BD, m.in. zaburzeń lękowych, uzależnień, zaburzeń osobowości, co utrudnia leczenie i wpływa na rokowanie. W mechanizmach powstawania BD istotną rolę odgrywa więc nie tylko biologia, ale także psychologiczne mechanizmy radzenia sobie ze stresem, style przywiązania, oraz szeroko pojmowana odporność psychiczna (tzw. resiliance). Wszystkie te elementy muszą być brane pod uwagę przy planowaniu leczenia i długoterminowej opieki nad pacjentem.

Leczenie, wsparcie i wyzwania w codziennym funkcjonowaniu osób z BD

Leczenie zaburzeń afektywnych dwubiegunowych wymaga podejścia kompleksowego, dostosowanego do indywidualnych potrzeb pacjenta. Podstawowym filarem jest leczenie farmakologiczne, obejmujące stabilizatory nastroju (takie jak sole litu, walproiniany, lamotrygina), leki przeciwpsychotyczne, a w niektórych przypadkach także leki przeciwdepresyjne (stosowane ostrożnie, ze względu na ryzyko wywołania manii). Farmakoterapia powinna być prowadzona pod ścisłą kontrolą psychiatry, z uwzględnieniem monitorowania działań niepożądanych oraz współistniejących schorzeń. Leczenie farmakologiczne jest zazwyczaj długoterminowe – jego przerwanie często prowadzi do nawrotów objawów i poważnych konsekwencji zdrowotnych oraz społecznych.

Obok leczenia farmakologicznego, ważną rolę odgrywa psychoterapia – przede wszystkim psychoedukacja, terapia poznawczo-behawioralna (CBT), terapia interpersonalna oraz wsparcie rodzinne. Psychoedukacja pacjenta oraz jego bliskich pozwala zwiększyć świadomość własnej choroby, rozpoznawać wczesne symptomy nawrotu, radzić sobie z przewlekłością i stygmatyzacją, a także budować trwałą motywację do leczenia. Psychoterapia umożliwia ponadto naukę strategii radzenia sobie ze stresem, wypracowanie elastycznych mechanizmów adaptacyjnych i wsparcie w zakresie relacji międzyludzkich, regulacji emocji i funkcjonowania społecznego.

W praktyce codziennej osoby dotknięte BD zmagają się z szeregiem wyzwań – od trudności w utrzymaniu stałego zatrudnienia, przez problemy rodzinne i społeczne, aż po zagrożenie powikłaniami zdrowotnymi (np. choroby metaboliczne, uzależnienia, zaburzenia snu). Istotne jest, by pacjenci otaczali się siecią wsparcia – zarówno instytucjonalnego (porady psychologiczne, grupy wsparcia, asysta socjalna), jak i ze strony bliskich oraz środowiska pracy. Włączenie otoczenia w proces terapii obniża ryzyko izolacji, poprawia efektywność leczenia i wspiera proces reintegracji społecznej. Kluczowe jest też monitorowanie objawów, regularność przyjmowania leków oraz edukacja na temat radzenia sobie z czynnikami wywołującymi nawroty, np. brak snu, nagłe zmiany w życiu, przewlekły stres.

Wyzwania w leczeniu BD wiążą się również z problemem stygmatyzacji, zarówno społecznej, jak i samostygmatyzacji, która skutkuje unikaniem leczenia, niechęcią do otwartego mówienia o chorobie, lękiem przed utratą pracy czy relacji. Warto, by specjaliści i całe otoczenie społeczne dążyło do zmiany narracji wokół chorób psychicznych, widząc w nich nie słabość, lecz specyficzną trudność, wymagającą empatii, nowoczesnych metod terapii i trwałego wsparcia. Szerzenie wiedzy na temat BD, obalanie mitów i promowanie psychoedukacji to zadania nie tylko dla psychiatrów i psychologów, ale dla całego społeczeństwa, pragnącego dbać o zdrowie psychiczne swoich członków.