Katatonia stanowi jedno z najbardziej intrygujących i zarazem rzadkich zaburzeń psychicznych, które przez wieki owiane było tajemnicą zarówno dla lekarzy, jak i społeczności naukowej. Zespół katatoniczny to problem obejmujący szerokie spektrum objawów, których wspólnym mianownikiem jest głęboko upośledzona motoryka, najczęściej współwystępująca z innymi zaburzeniami psychicznymi lub neurologicznymi. Katatonia jest stanem o dużym znaczeniu klinicznym ze względu na potencjalnie poważne powikłania, w tym ryzyko zgonu bez szybkiej interwencji. Współczesna psychiatria kładzie szczególny nacisk na szybką identyfikację i wdrożenie adekwatnego postępowania terapeutycznego. W niniejszym artykule zostaną omówione w sposób kompleksowy istotne zagadnienia związane z katatonią – objawy, przyczyny oraz nowoczesne strategie leczenia, ze szczególnym uwzględnieniem praktycznych aspektów diagnostyki i terapii.

Objawy katatonii – spektrum zmagań klinicznych

Rozpoznanie katatonii opiera się na wystąpieniu zestawu bardzo charakterystycznych symptomów, jednakże ich ilość oraz nasilenie mogą znacząco się różnić, czyniąc diagnozę niekiedy niezwykle wymagającą. Klasyczne objawy katatonii obejmują mutyzm, czyli brak werbalnej aktywności pacjenta pomimo zachowanej świadomości, stupor, definiowany jako głębokie spowolnienie lub całkowity brak ruchów dobrowolnych, oraz katalepsję, ujawniającą się utrzymywaniem niezmienionej pozycji ciała, często wręcz nienaturalnej, przez długi czas. Ponadto u niektórych pacjentów obserwuje się negatywizm, rozumiany jako bezcelowy opór wobec poleceń lub wręcz przeciwnie – automatyczne wykonywanie poleceń (tzw. automatyzm nakazowy). Do symptomów zalicza się również giętkość woskowatą, gdzie kończyny pacjenta można przekładać i ustawiać w nietypowych pozycjach, które utrzymywane są przez długi czas bez odczuwania przez pacjenta dyskomfortu.

W przebiegu katatonii mogą również występować objawy pobudzenia psychoruchowego, określane jako katatonia pobudzeniowa, choć są one rzadsze i zwykle przemijające. Osoby te wykazują nagłe wybuchy aktywności ruchowej, nierzadko o charakterze celowo destrukcyjnym lub agresywnym, bez możliwości logicznego powiązania ich z otaczającą rzeczywistością. Część pacjentów wykazuje stereotypie ruchowe, manieryzmy oraz echolalie – powtarzanie słów lub fraz innych osób. Objawy katatoniczne bardzo często współistnieją z zaburzeniami wegetatywnymi, jak np. zaburzenia rytmu serca, odwodnienie, gorączka czy nawet niewydolność oddechowa, co dodatkowo pogarsza rokowanie kliniczne, szczególnie jeśli nie zostaną one rozpoznane na czas.

W praktyce diagnostycznej niezwykle ważna jest umiejętność różnicowania objawów katatonii od innych zaburzeń psychicznych i neurologicznych, takich jak ciężka depresja, choroba Parkinsona czy zespoły majaczeniowe. Przykładem jest pacjent z depresją o znacznym nasileniu, u którego mutyzm i stupor mogą sugerować katatonię, jednakże zwykle u osób z katatonią brakuje ekspresji emocjonalnej typowej dla depresji. Tym samym, kluczowe pozostaje zastosowanie dedykowanych skal oceny katatonii, takich jak Skala Bush-Franciska, pozwalająca na obiektywizację i ilościowe określenie nasilenia symptomów. Wczesne rozpoznanie objawów katatonii jest warunkiem sine qua non wdrożenia skutecznego leczenia, przyczyniając się do znaczącej poprawy rokowania pacjentów.

Przyczyny katatonii – współczesne ujęcia etiologiczne

Etiologia katatonii przez wiele lat pozostawała obszarem licznych spekulacji i kontrowersji, jednak obecnie wzrasta przekonanie, że katatonia jest zaburzeniem objawowym, a nie odrębną jednostką nozologiczną. Uważa się, że katatonia najczęściej towarzyszy poważnym chorobom psychicznym, takim jak schizofrenia, zaburzenia afektywne dwubiegunowe czy głęboka depresja, ale może również pojawić się w przebiegu ostrych zaburzeń somatycznych, metabolicznych, a nawet jako skutek uboczny działań niektórych leków czy zatrucia substancjami psychoaktywnymi. Z perspektywy neurobiologicznej, katatonia bywa łączona z dysfunkcją układów neuroprzekaźnikowych, głównie kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), glutaminianu, dopaminy oraz serotoniny. Niedobór aktywności układu GABA-ergicznego bądź nadmiar aktywności glutaminianergicznej prowadzić może do zaburzeń koordynacji ruchowej, charakterystycznych dla katatonicznego zastoju lub pobudzenia.

Na szczególną uwagę zasługuje występowanie katatonii w przebiegu zespołów afektywnych, gdzie jej obecność bywa często sygnałem ciężkiego zaostrzenia choroby. W schizofrenii katatonia historycznie była uznawana za podtyp, choć obecnie uważa się ją za możliwą manifestację przyjmującą rozmaite formy kliniczne. Co ciekawe, katatonia została także opisana u osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu oraz w przypadku zaburzeń neurologicznych, takich jak encefalopatie, padaczki czy zapalenia mózgu. W praktyce klinicznej istotne jest wykluczenie organicznych przyczyn katatonii, w tym zaburzeń metabolicznych (np. hiponatremii, hiperkalcemii), zatrucia lekami (np. neuroleptykami), a także zakażeń i powikłań ogólnoustrojowych.

Przykładami sytuacji klinicznych ilustrujących złożoność etiologii katatonii mogą być przypadki pacjentów hospitalizowanych z powodu nagłego pogorszenia stanu psychicznego, gdzie podstawą do rozpoznania katatonii okazała się np. ostra reakcja na stres, zaostrzenie psychozy czy niewyrównana cukrzyca. U części chorych rozwija się tzw. złośliwa katatonia, która wiąże się z ciężkimi powikłaniami somatycznymi i stanowi bezpośrednie zagrożenie życia. Tak szeroki przekrój możliwych przyczyn katatonii obliguje lekarzy do szeroko zakrojonej diagnostyki różnicowej oraz współpracy interdyscyplinarnej, obejmującej specjalistów z zakresu psychiatrii, neurologii oraz medycyny chorób wewnętrznych.

Diagnostyka i kryteria rozpoznania katatonii

Proces diagnostyczny katatonii opiera się przede wszystkim na szczegółowej analizie objawów klinicznych oraz dokładnym wywiadzie chorobowym, obejmującym ocenę przebiegu dotychczasowych zaburzeń psychicznych czy chorób somatycznych pacjenta. Podstawowym narzędziem są obecnie skale oceniające nasilenie i obecność poszczególnych symptomów katatonii. W codziennej praktyce najczęściej wykorzystywana jest Skala Bush-Franciska, która pozwala zarówno na rozpoznanie katatonii, jak i monitorowanie skuteczności leczenia farmakologicznego. Ważne jest przy tym rozróżnienie katatonii od innych stanów manifestujących się zaburzeniami motoryki – w tym parkinsonizmu, zespołu sztywności odmózgowej czy zaburzeń ruchowych uwarunkowanych neuroleptykami.

Współczesne kryteria diagnostyczne, według najnowszych klasyfikacji (DSM-5), podkreślają konieczność obecności co najmniej trzech z następujących symptomów: stupor, katalepsja, giętkość woskowata, mutyzm, negatywizm, posturing, manieryzmy, stereotypie, pobudzenie niewyjaśnione bodźcami zewnętrznymi, echolalia lub echopraksja. W praktyce klinicznej niezmiernie istotne pozostaje prowadzenie wnikliwego monitoringu funkcji życiowych, ponieważ katatonia – zwłaszcza złośliwa – może prowadzić do szybkiej dekompensacji ogólnoustrojowej, obejmującej zaburzenia oddychania, niewydolność krążeniową czy rabdomiolizę. Regularna ocena stanu somatycznego, laboratoryjna diagnostyka różnicowa oraz konsultacje neurologiczne pozwalają wykluczyć objawowe, organiczne podłoże zaburzenia.

Jednym z kluczowych aspektów diagnostycznych jest również ocena efektywności prób laboratoryjnych i testów farmakologicznych, w tym tzw. próby lorazepamowej. Podanie lorazepamu – benzodiazepiny o szybkim początku działania – może doprowadzić do wyraźnego ustąpienia objawów katatonii, co stanowi zarówno test potwierdzający rozpoznanie, jak i wstęp do dalszego leczenia. W sytuacjach niejasnych dla klasycznego obrazu klinicznego nieodzowne pozostaje współdziałanie psychiatry z innymi specjalistami, w szczególności neurologiem oraz internistą, celem wykluczenia innych przyczyn zaburzeń ruchowych. Dla skutecznej diagnostyki katatonii ważna jest również edukacja personelu medycznego i podnoszenie świadomości w zakresie wczesnych jej manifestacji, ponieważ zbyt późno podjęta interwencja zwiększa ryzyko poważnych powikłań somatycznych.

Leczenie katatonii – współczesne standardy terapeutyczne

Podstawą skutecznej terapii katatonii jest szybkie rozpoznanie i wdrożenie leczenia ukierunkowanego zarówno na łagodzenie objawów katatonicznych, jak i na leczenie przyczynowe choroby podstawowej. Za “złoty standard” leczenia katatonii uchodzą benzodiazepiny, w szczególności lorazepam, który skutecznie zwiększa aktywność układu GABA-ergicznego, prowadząc do poprawy stanu pacjenta w przeciągu nawet kilku godzin od podania. Typowy schemat obejmuje początkowe podanie pojedynczej dawki lorazepamu (1-2 mg) doustnie, domięśniowo lub dożylnie, z oceną odpowiedzi klinicznej po upływie kilkudziesięciu minut do kilku godzin. W przypadku braku odpowiedzi lub niepełnego ustąpienia objawów możliwe jest powtórzenie dawki bądź stopniowe zwiększanie dobowej kumulacji, pod ścisłą kontrolą funkcji życiowych oraz parametrów biochemicznych.

W przypadkach katatonii opornej na benzodiazepiny wyjątkowo skuteczną metodą terapii pozostaje leczenie elektrowstrząsami (ECT), które charakteryzuje się wysoką skutecznością, zwłaszcza w postaciach zagrażających życiu lub przebiegających z powikłaniami somatycznymi. Leczenie ECT wskazane jest również w złośliwej katatonii, przebiegającej z objawami takimi jak hipertermia, rabdomioliza czy niewydolność wielonarządowa. Procedura ta jest bezpieczna i dobrze tolerowana przy właściwym monitorowaniu pacjenta oraz opiece anestezjologicznej. Istotnym elementem terapii jest również leczenie choroby podstawowej odpowiedzialnej za wywołanie katatonii, co wymaga wnikliwej oceny psychiatrycznej i, w zależności od etiologii, włączenia innych leków, takich jak leki przeciwdepresyjne czy stabilizatory nastroju.

Nie wolno zapominać o kluczowej roli leczenia wspomagającego i opieki pielęgniarskiej w procesie powrotu do zdrowia pacjenta z katatonią. Należy szczegółowo monitorować przyjmowanie pokarmów i płynów, zapobiegać odwodnieniu i niedożywieniu, a także prowadzić fizjoprofilaktykę przeciwodleżynową. W przypadkach współwystępowania powikłań somatycznych, konieczne jest zaangażowanie zespołu anestezjologiczno-intensywnej terapii oraz wczesna rehabilitacja. U niektórych pacjentów – zwłaszcza z katatonią o podłożu dziecięcym bądź rozwojowym – istnieje potrzeba długotrwałej rehabilitacji psychoruchowej oraz wsparcia psychologicznego po ustąpieniu ostrych objawów klinicznych. Wreszcie, edukacja rodzin oraz bliskich na temat objawów katatonii i konieczności szybkiej reakcji na ich pojawienie się stanowi istotny element profilaktyki nawrotów tej poważnej jednostki zaburzeń psychicznych.