Depresja to złożony problem psychiatryczny, który występuje zarówno w przebiegu zaburzeń jednobiegunowych (tradycyjna depresja, zwana dużą depresją czy zaburzeniem depresyjnym jednobiegunowym), jak i w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD), gdzie epizodom depresyjnym towarzyszą epizody manii lub hipomanii. Rozróżnienie tych dwóch typów depresji na podstawie obrazu klinicznego bywa często dużym wyzwaniem nawet dla doświadczonych psychiatrów. W ostatnich latach rośnie zainteresowanie markerami laboratoryjnymi, które mogłyby wspomagać diagnostykę różnicową tych jednostek oraz personalizować leczenie. Niniejszy artykuł prezentuje najnowsze dane dotyczące różnic i podobieństw między depresją jednobiegunową a dwubiegunową w zakresie biomarkerów laboratoryjnych, ich zastosowań oraz potencjalnych implikacji dla praktyki klinicznej.

Podstawy biologiczne depresji jednobiegunowej i dwubiegunowej

Depresja, zarówno jednobiegunowa, jak i dwubiegunowa, powiązana jest z szeregiem zmian w funkcjonowaniu układów biologicznych organizmu. Wśród najważniejszych systemów regulacyjnych wymienia się układ neuroprzekaźników, neuroplastności, układ odpornościowy oraz osię podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA). W klasycznej depresji jednobiegunowej główne podłoże upatruje się w dysfunkcji neuroprzekaźnictwa monoaminergicznego – głównie serotoniny, noradrenaliny i dopaminy. Natomiast w depresji dwubiegunowej, oprócz zaburzeń monoamin, coraz więcej dowodów wskazuje na głębsze zaburzenia homeostazy neuronalnej, w tym ekspresji genów związanych z neuroplastycznością i funkcji mitochondriów.

Przełomem w rozumieniu biologii obu typów depresji było odkrycie, że zaburzenia te charakteryzują się nie tylko odmiennymi predyspozycjami genetycznymi, ale i różnym wzorcem odpowiedzi na stres, stężeniami markerów zapalnych oraz markerami uszkodzenia komórek nerwowych. Przekłada się to na odmienne profile laboratoryjne, które coraz częściej próbujemy wykorzystywać w celu lepszego różnicowania oraz przewidywania odpowiedzi na leczenie. W praktyce klinicznej rozgraniczenie tych dwóch jednostek nie zawsze jest możliwe jedynie na podstawie wywiadu i obserwacji, stąd kierunek badań zmierzający do wyodrębnienia specyficznych markerów biologicznych jest niezwykle aktualny.

Warto podkreślić, że żadna różnica laboratoryjna nie jest obecnie uznana za absolutnie swoistą ani wystarczającą do samodzielnego postawienia diagnozy typu depresji. Markery biologiczne mają pełnić funkcję uzupełniającą klasyczne narzędzia diagnostyczne, wspierając klinicystę w procesie diagnostycznym, szczególnie w przypadkach trudnych czy nietypowych. Dodatkowo poznanie odmienności biologicznych tych zaburzeń pozwala lepiej zrozumieć mechanizmy ich powstawania i przebiegu, co przekłada się na rozwój nowych strategii terapeutycznych.

Znane markery laboratoryjne różnicujące depresję jednobiegunową i dwubiegunową

Najczęściej badane markery laboratoryjne w kontekście różnicowania depresji jednobiegunowej i dwubiegunowej obejmują oceny parametrów zapalnych, stężeń hormonów osi HPA, markerów stresu oksydacyjnego, czynników neurotroficznych oraz cytokin pro- i przeciwzapalnych. Szczególne zainteresowanie wzbudzają poziomy białka C-reaktywnego (CRP), interleukin, czynnika TNF-alfa, kortyzolu, a także czynników wzrostu jak BDNF (czynnik neurotroficzny pochodzenia mózgowego). Badania populacyjne i metaanalizy wykazują, że w depresji dwubiegunowej częściej niż w jednobiegunowej występują wyższe stężenia markerów zapalnych, zwłaszcza w okresie epizodów depresyjnych.

Podobnie, stężenia kortyzolu – hormonu stresu wydzielanego w odpowiedzi na aktywację osi HPA – bywają lepiej powiązane z ciężkością objawów depresji jednobiegunowej, podczas gdy u pacjentów z ChAD zdarzają się zarówno wartości wysokie, jak i bardzo niskie, co odzwierciedla głębszą dysregulację tego układu. Marker neuroplastyczności, jakim jest BDNF, wykazuje niższe stężenia zarówno w depresji jednobiegunowej, jak i dwubiegunowej, jednak wyniki sugerują, iż spadek BDNF bywa silniej zaznaczony w epizodach dwubiegunowych. Wybrane badania dodatkowo wykazały znaczące różnice w stężeniach kwasu moczowego, poziomach lipidów oraz markerach funkcji mitochondrialnych – czynniki te również mogą potencjalnie różnicować typ depresji.

Jedną z najważniejszych grup markerów różnicujących pozostają cytokiny, zwłaszcza interleukina IL-6 oraz TNF-alfa. W depresji dwubiegunowej, również w okresach remisji, obserwuje się podwyższone ich poziomy, co wskazuje na przewlekły stan zapalny. Natomiast w depresji jednobiegunowej podwyższone stężenia cytokin utrzymują się głównie w ostrych epizodach choroby i mogą wracać do normy podczas remisji. Jest to ważny kierunek badań z uwagi na możliwość wprowadzenia terapii ukierunkowanych na redukcję stanu zapalnego oraz poprawę rokowania u pacjentów.

Ograniczenia i praktyczne wyzwania w wykorzystaniu markerów laboratoryjnych

Pomimo licznych badań wskazujących na istotne różnice w markerach laboratoryjnych pomiędzy depresją jednobiegunową a dwubiegunową, ich praktyczne zastosowanie w codziennej psychiatrii napotyka na istotne ograniczenia. Przede wszystkim żaden z dotychczas poznanych markerów nie charakteryzuje się wystarczającą swoistością i czułością, aby samodzielnie przesądzić o rozpoznaniu. Większość parametrów biologicznych podlega znacznej zmienności indywidualnej oraz wpływowi wielu czynników niezwiązanych bezpośrednio z depresją, takich jak współwystępujące choroby somatyczne, stosowane leki czy tryb życia pacjenta.

Dodatkowym problemem jest brak wypracowanych, powszechnie akceptowanych norm referencyjnych, umożliwiających jednolitą interpretację poszczególnych wyników. Zmienność metod oznaczeń laboratoryjnych powoduje, że porównywanie wyników cierpi na brak standaryzacji i może prowadzić do rozbieżnych wniosków. Z tego powodu markery biologiczne powinny być zawsze traktowane jako narzędzie pomocnicze, a nie podstawowe, i uwzględniane w szerszym kontekście klinicznym.

Kolejnym istotnym ograniczeniem jest zjawisko współwystępowania zaburzeń – osoby z depresją dwubiegunową mogą prezentować cechy typowe dla depresji jednobiegunowej, i odwrotnie. W praktyce klinicznej rozpoznanie typu depresji opiera się zatem przede wszystkim na wywiadzie dotyczącym historii epizodów maniakalnych lub hipomaniakalnych, oraz regresji i progresji objawów w czasie. Markery laboratoryjne mogą wspomagać ten proces, lecz ich rola na obecnym etapie pozostaje komplementarna, nie zastępując innych narzędzi klinicznych ani zasad szczegółowej obserwacji psychiatrycznej.

Znaczenie przyszłych badań i perspektywy kliniczne

Pomimo wymienionych ograniczeń, kontynuacja badań nad markerami biologicznymi depresji posiada ogromne znaczenie dla przyszłości psychiatrii, zarówno w aspekcie klinicznym, jak i naukowym. Połączenie testów laboratoryjnych z narzędziami genetycznymi, neuroobrazowymi oraz zaawansowaną analizą danych (machine learning, sztuczna inteligencja) otwiera nowe możliwości identyfikowania unikalnych wzorców biologicznych mogących precyzyjniej różnicować typy depresji. Bardzo obiecujące są próby analiz paneli biochemicznych obejmujących kilkanaście markerów jednocześnie – takie rozwiązania mogą zwiększyć dokładność diagnozy oraz umożliwić personalizację leczenia farmakologicznego.

W praktyce codziennej, nawet niewielkie różnice w zakresie markerów laboratoryjnych mogą inspirować psychiatrów do pogłębienia diagnostyki u pacjentów o nietypowym obrazie klinicznym lub opornych na standardowe terapie. Ponadto identyfikacja u danego pacjenta cech towarzyszących przewlekłemu zapaleniu, zaburzeniom osi HPA czy neuroplastyczności może motywować do wdrożenia strategii terapeutycznych adresujących te właśnie nieprawidłowości, włączając nowoczesne leki immunomodulujące, terapię światłem, wspomaganie mitochondrialne czy spersonalizowaną psychoterapię.

Rozwój medycyny precyzyjnej w psychiatrii, której elementem są biomarkery, ma szansę znacząco poprawić rokowanie u chorych z depresją oporną na leczenie czy z niejasnym procesem diagnostycznym. Obecne możliwości, chociaż ograniczone, już dziś pozwalają wdrażać ukierunkowane badania istotnych parametrów w grupach ryzyka, natomiast przyszłość przynosi perspektywę rutynowego stosowania wieloparametrowych testów laboratoryjnych wspierających decyzje psychiatryczne na każdym etapie terapii. Wymaga to jednak dalszych inwestycji w badania, standaryzacji metod oraz kształcenia kadr medycznych w zakresie interpretacji i praktycznego wykorzystania danych biochemicznych.

Ostatecznie, chociaż depresja jednobiegunowa i dwubiegunowa wykazują liczne podobieństwa na poziomie objawów, ich podłoże biologiczne i profil markerów laboratoryjnych sugerują obecność ważnych różnic. Ich identyfikacja i właściwa interpretacja stają się coraz bardziej kluczowe zarówno dla postępu diagnostyki, jak i skuteczności terapii zaburzeń afektywnych.